czyli herbarium (herbarz) to zbiór zasuszonych roślin, bądź miejsce przechowywania wysuszonych i oznaczonych okazów, umieszczonych na arkuszach papieru. Niegdyś słowem tym określano ogród ziołowy, a także księgę o ziołach zawierającą opis ich właściwości leczniczych i zastosowań.

W średniowieczu herbarium nazywano ogród roślin leczniczych i użytkowych, zwykle zakładany przy klasztorach, oddzielony od pobliskich sadów i warzywników. Znakomity opis takiego herbarium znaleźć można w „Imieniu róży” Umberto Eco. Miało regularny układ prostokątnych lub kwadratowych poletek, na których uprawiano zarówno rośliny służące leczeniu jak i przyprawowe, np.: lawendę, miętę, szałwię, piołun, tymianek.

zaczęły powstawać w czasach Odrodzenia. Były to księgi pełne opisów roślin i ich walorów użytkowych, często wzbogacone ilustracjami ręcznie barwionymi  lub wykonanymi techniką drzeworytu. Herbarze te zawierały obszerną wiedzę o przydatności poszczególnych roślin dla medycyny, ogrodnictwa, rolnictwa. Umieszczano w nich praktyczne porady dotyczące uprawy i zbioru oraz przepisy na stosowanie danego gatunku w różnych dziedzinach życia: do leczenia, barwienia tkanin, w kuchni, itp. W starych herbariach znaleźć można także legendy i ludowe podania przemieszane z opisami zabobonnych praktyk, których podmiotem były rośliny. Niektóre z herbarzy podawały wiadomości znacznie wykraczające poza granice botaniki, stając się encyklopediami zawierającymi rozległą, ogólną wiedzę na temat świata żywego i jego przydatności dla ludzi.

Uzupełnienie stanowiły informacje, jakich dostarczała astrologia i magia oraz praktyczne rady odnoszące się do wykonywania zabiegów medycznych, takich jak opatrywanie ran, stawianie baniek, puszczanie krwi.

W Zielniku Uniwersytetu Warszawskiego zachowały się dzieła polskiego badacza kultury Michała Federowskiego: „Zioła lecznicze używane przez lud litewski w okolicach Wołkowyska i Słonima z dodatkiem roślin w gusłach i czarach zastosowanie mających”. Zielniki te są kopalnią wiedzy o nazewnictwie ludowym  końca XIX wieku, wierzeniach i praktykach ludowych. Dołączone do opisów okazy zielnikowe pozwalają na bezbłędną identyfikację rośliny. Dzięki nim możemy się np. dowiedzieć, że żabieniec babka wodna Alisma plantago-aquatica L. był nazywany szaleńcem i miał niebagatelne znaczenie w medycynie ludowej:

Mimo natłoku informacji zawartych w herbarzach, niektórzy autorzy starali się usystematyzować wiedzę na temat opisywanych organizmów, tworząc zaczątki klasyfikacji. Najczęściej jednak ograniczano się do zamieszczania nazw gatunków i zjawisk przyrodniczych w porządku alfabetycznym.

W XVI wieku w Europie zaczęły się rozpowszechniać zielniki zawierające suszone rośliny. Zbiory te zwane były suchymi ogrodami (hortus siccus), żywymi zielnikami (herbarium vivum), niekiedy ogrodami zimowymi (hortus hyemale). Dobrodziejstwo roślinnych zielników, jako dokumentacji i źródła materiałów porównawczych do badań szybko docenili ówcześni naukowcy. Pierwsze zielniki z zasuszonych okazów wykonali: włoski fizyk i botanik Luca Ghini z Bolonii i jego uczniowie Andrea Cesalpino i Ulisses Aldrovandi. W tym czasie Joseph Pitton de Tournefort upowszechnił termin herbarium, do końca XVIII wieku oznaczający również dzieła drukowane.

Najstarsze, zachowane do dziś,  prywatne zielniki roślinne należały do: Gerarda Cibo (1532, Rzym), J. Giraulta (1558, Paryż), Ulissesa Aldrovandiego (1551-1605, Bolonia), K. Ratzerberga (1554-1559, Kasel), Andrea Cesalpino (1563, Florencja). Zbiory zielnikowe są także gromadzone przez instytucje publiczne. Najstarsze herbaria posiadają: Ogród Botaniczny w Bolonii (1568 r.), Ogród Botaniczny Uniwersytetu w Padwie (1545) i holenderski Wielki Zielnik w Lejdzie (L), założony w 1575 r.

W Polsce pierwsze roślinne zielniki należały do Anny Wazówny, córki Jana III Wazy (żyła w latach 1568-1625). Zielnik ten, przechowywany w zbiorach Radziwiłłów w Nieświeżu, został zniszczony w czasie II wojny światowej. W Bibliotece Narodowej w Warszawie znajduje się zielnik Georga Andreasa Helwinga, zbierany na przełomie XVII i XVIII wieku, a w Zielniku Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego jest przechowywany zielnik wykonany przez Ernesta Boretiusa pod kierunkiem Helwinga.

Pierwsze herbaria tworzyli przede wszystkim lekarze i naukowcy, co wiązało się z charakterem ich pracy. Naukowe zbiory zielnikowe zaczęto gromadzić po powstaniu pierwszych katedr nauczania historii naturalnej na uniwersytetach. Jednym z najstarszych jest herbarz zgromadzony przez Sylwiusza Boccone w XVII wieku, przechowywany w Zielniku Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego. Pierwsze polskie naukowe zbiory zielnikowe zgromadzone nie przez osobę prywatną, lecz przez instytucję znajdują się w Zielniku Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, założonym w 1870 r.

Od końca XVIII wieku do czasów współczesnych, obok uczonych takich jak Karol Linneusz, czy Karol Darwin, a w Polsce Marian Raciborski, czy Władysław Szafer, których herbaria miały ściśle naukowy cel, zbieraniem roślin zajmowali się także pasjonaci – amatorzy, nie związani z naukami przyrodniczymi, jak: Jan Jakub Rousseau i Johann Wolfgang Goethe. W Polsce, bardzo często, bogato opisane herbarze tworzyły dobrze wykształcone kobiety, które doskonaliły wiedzę własną oraz dzieliły się nią, często wypełniając w ten sposób narzucony sobie obowiązek społecznej „pracy u podstaw”. Z herbarza i bogatej biblioteki Anny Jabłonowskiej w Siemiatyczach korzystał Jan Krzysztof Kluk (żył w latach 1739-1796), autor m.in. „Dykcjonarza roślinnego” – kompendium wiedzy botanicznej tamtej epoki oraz wielu innych prac, które znacznie przyczyniły się do poszerzenia wiedzy dotyczącej nauk przyrodniczych. Jedne z najciekawszych zbiorów należały do księżnej Izabeli Czartoryskiej (ocalałe karty tego zielnika znajdują się w zbiorach Biblioteki Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie). Niezwykle bogaty herbarz zebrany „z pól, łąk i lasów, nadniemeńskich miejscowości (…)” z roślinami zaopatrzonymi w nazwy łacińskie, polskie oraz ludowe stworzyła Eliza Orzeszkowa. Robiła ona także ozdobne kompozycje z suszonych roślin naklejanych na kartach. Duży zbiór takich prac przekazała na aukcję przeprowadzoną na rzecz ubogiej ludności w Galicji.

Więcej informacji na temat starych zielników można znaleźć tutaj