Od starożytnych wypraw po rośliny cenniejsze niż złoto, przez pierwszych botaników oraz zasługi średniowiecznych mnichów i… botaników złotego wieku islamu, po pierwsze drukowane herbarze i pierwsze herbaria z zasuszonych roślin.

Zielnik, dawnej herbarium lub herbarz (łac. herba – zioło), to zbiór zasuszonych roślin bądź miejsce ich przechowywania. Niegdyś słowem tym określano ogród ziołowy, a także księgę o ziołach zawierającą opis ich właściwości leczniczych i zastosowań.

Papirus Ebersa

.

Starożytność

O tym, jak od zarania dziejów ceniona była wiedza na temat roślin, świadczy fakt, że wiele zabytków piśmiennictwa ‒ np. staroegipskie papirusy, gliniane tabliczki z pismem klinowym ‒ zawiera informacje o roślinach. Powstanie tych pierwszych „zielników” było ściśle związane z gromadzeniem wiedzy na temat roślin leczniczych. Najstarsze zachowane opisy roślin i ich właściwości pochodzą z różnych kręgów kulturowych całego świata, m.in. starożytnych Chin, Indii, Egiptu, Asyrii i Babilonu, Grecji. Z ok. 2700 r. p.n.e. pochodzi najstarszy zielnik chiński, w którym opisane zostały takie rośliny, jak np. żeń-szeń, imbir, goryczka. Wiedzę na temat leczniczych ziół zawierają starożytne księgi hinduskie – Wedy pisane w latach 1500‒500 r. p.n.e. Opisy roślin leczniczych ‒ rumianku, kopru, szafranu, piołunu, lukrecji i in. ‒ można odczytać z glinianych tabliczek z Asyrii, pochodzących z lat 1900‒400 p.n.e. Niezwykle cennym dokumentem, z informacjami na temat roślin stosowanych w starożytnej egipskiej medycynie, jest papirus Ebersa napisany najpóźniej ok. 1550 r. p.n.e.

Historia zielników jest nierozerwalnie powiązana z powstaniem nauki o roślinach – botaniki. Ojcem botaniki nazywany jest grecki uczony i filozof, Teofrast z Eresos. Jego wybitne dzieła, Historia plantarum (9 ksiąg) i De causis plantarum (6 ksiąg), będące owocem wnikliwych studiów nad systematyką, morfologią, geografią i fizjologią roślin, wniosły epokowy wkład do biologii. W dziele Historia plantarum, napisanym ok. roku 300 p.n.e., Teofrast m.in. dokonał podziału systematycznego roślin na cztery grupy i opisał ok. 500 gatunków roślin. W czasach starożytnych jedną z najważniejszych ksiąg o ziołach była także, wielokrotnie przepisywana i będąca w użyciu przez ponad 1600 lat, De materia medica, którą napisał ok. 70 r. n.e. grecki lekarz, farmakolog i botanik, Dioskurydes. W dziele tym zawarł wiedzę z zakresu historii zielarstwa i ziołolecznictwa, opisał też kilkaset gatunków i rodzajów roślin.

Czy jednak świat starożytny cenił tylko rośliny lecznicze? Jakie skarby ‒ często cenniejsze od złota ‒ przywożono dla faraonów z odległej krainy Punt? Co było sekretną misją jednej z wypraw Totmesa III? Czytaj więcej…

.

Średniowiecze

Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, który wyznaczył koniec epoki starożytności, spowodował głęboki kryzys kulturowy. Starożytne dokonania naukowe w dużej mierze poszły w niepamięć, choć na szczęście dorobek tamtej epoki przetrwał dzięki… mnichom i uczonym arabskim. W średniowieczu klasztory były swego rodzaju ośrodkami naukowymi, jeszcze zanim ok. IX wieku zaczęły powstawać pierwsze uniwersytety. Zwłaszcza benedyktyni przyczynili się do rozwoju kultury europejskiej ‒ m.in. dzięki pracy nad starożytnymi manuskryptami, które gromadzili i przechowywali, a przede wszystkim przepisywali i zgłębiali zawartą w nich wiedzę, w tym także z zakresu botaniki i ziołolecznictwa. Powstaje w tych czasach tzw. farmacja klasztorna. Przy każdym klasztorze obowiązkowo zakładany był hortus medicus czy herbularius ‒ w dosłownym tłumaczeniu: medyczny ogród ziołowy.

Niezwykłym dokumentem, na podstawie którego możemy doskonale wyobrazić sobie wygląd takiego ogrodu, jest datowany na ok. 820 r. plan założenia klasztornego Sankt Gallen (Szwajcaria). Zgodnie z nim hortus medicus charakteryzował się regularnym układem prostokątnych poletek, na których uprawiano rośliny zarówno lecznicze, jak i przyprawowe, a m.in.: szałwię, rutę, miętę, rozmaryn, cząber, kozieradkę, kminek, koper włoski, stulisz lekarski, wrotycz szerokolistny (złocień balsamiczny?). Wśród wymienionych na planie znajdują się także rośliny, które obecnie nie są uznawane za lecznicze: lilie, mieczyki. Z klasztorów wiedza o uprawie ziół i wykorzystywaniu ich do leczenia i w kuchni rozprzestrzeniała się i docierała na dwory szlacheckie i do mieszkańców okolicznych wsi, budząc zainteresowanie i fascynację światem roślin.

Herbarium Apuleiusa Platonicusa

O złotym wieku islamu i wędrówce najwybitniejszego arabskiego botanika ‒ Czytaj więcej…

.

Renesans

Wkrótce po wynalezieniu druku zaczęły powstawać pierwsze drukowane herbaria w języku łacińskim. Były to początkowo przedruki powstałych wcześniej manuskryptów, jak np. Historia naturalna Pliniusza wydana w 1469 r. czy bogato ilustrowane Herbarium Apuleiusa Platonicusa (lub Pseudo-Apuleiusa) opublikowane w 1481 r. Z kolei w 1491 r. w Moguncji wychodzi drukiem Hortus sanitatis, zawierający teksty medyczne, a także opisy i ilustracje roślin leczniczych.

Treści wielu herbarzy powstających w tamtych czasach znacznie wykraczały poza granice botaniki ‒ były to niemal encyklopedie zawierające rozległą, ogólną wiedzę na temat świata żywego i jego przydatności dla ludzi. W herbarzach pisano o przydatności poszczególnych roślin w ogrodnictwie i rolnictwie, a przede wszystkim w medycynie, dołączano praktyczne rady odnoszące się do wykonywania zabiegów medycznych, takich jak: opatrywanie ran, stawianie baniek, puszczanie krwi. Razem z opisem roślin umieszczano praktyczne porady dotyczące uprawy i zbioru danego gatunku. W starych herbariach znaleźć można także legendy i ludowe podania przemieszane z opisami zabobonnych praktyk z użyciem roślin. Uzupełnienie stanowiły informacje astrologiczne i dotyczące magicznych właściwości. W zielniku Hieronima Spiczyńskiego z drugiej połowy XVI w. znajdują się m.in. opisy leczniczych mikstur z nietoperzy.

Herbarium vivum z 1759 r.

Tworzenie zielników zawierających zasuszone rośliny zaczęło rozpowszechniać się w Europie w XVI w. Zbiory takie zwane były suchymi ogrodami (hortus siccus), żywymi zielnikami (herbarium vivum), a niekiedy ogrodami zimowymi (hortus hyemale). Zielniki roślinne ‒ jako dokumentację prac badawczych i bogate źródło materiałów porównawczych do badań ‒ szybko docenili naukowcy. Pierwsze zielniki z zasuszonych okazów wykonali włoski fizyk i botanik Luca Ghini z Bolonii (1544) i jego uczniowie: Andrea Cesalpino i Ulisses Aldrovandi. Zbiory zielnikowe zaczęły być gromadzone przez instytucje publiczne. Najstarsze zbiory zielnikowe posiadają: Ogród Botaniczny Uniwersytetu w Padwie, założony w 1545 r., Ogród Botaniczny w Bolonii, założony w 1568 r., i holenderski Ogród Botaniczny w Lejdzie, założony w 1590 r. Zbiory zielnikowe gromadzone były także osoby prywatne ‒ najstarsze zachowane do dziś prywatne zielniki roślinne należały do: Gerarda Cibo (Rzym), Jehana Giraulta (Paryż), Ulissesa Aldrovandiego (Bolonia), Caspara Ratzenbergera (Kassel), Andrei Cesalpino (Florencja).