Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego (WA) jest jedną z najstarszych w Polsce kolekcji botanicznych, jej początki sięgają pierwszych dziesięcioleci XIX wieku. Tworzenie tych zbiorów zainicjował Michał Szubert, wybitny botanik, profesor Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni dyrektor Ogrodu Botanicznego w Warszawie.

Lata 1813–1851

Pierwsze zbiory zielnikowe w 1813 roku przywiózł z Paryża Michał Szubert. Kolekcja liczyła 7 tysięcy gatunków i składała się przede wszystkim z roślin zebranych przez Szuberta w paryskim ogrodzie botanicznym i w okolicach Paryża. W 1816 roku profesor Michał Szubert zostaje dyrektorem Ogrodu Botanicznego w Warszawie i prace nad wzbogaceniem kolekcji roślin w ogrodzie i w zielniku postępują praktycznie równolegle. Zielnik rozrasta się też dzięki okazom przekazywanym przez uczniów Szuberta (np. Wojciecha Jastrzębowskiego, Jakuba Wagę), naukowców związanych z Królewskim Uniwersytetem Warszawskim i innych badaczy. W 1846 roku Szubert przechodzi na emeryturę, a w 1851 proponuje odkupienie zielnika (komu? – źródło nie podaje), do transakcji jednak nie dochodzi. Zbiór ten obejmował wtedy prawie wszystkie gatunki, jakie kiedykolwiek rosły w ogrodzie, czyli 14 018 gatunków, z czego 1238 krajowych. Czytaj więcej…

Lata 1851–1914

Przez następne ponad 60 lat zbiory zielnikowe stanowią mienie Ogrodu Botanicznego, a opieka nad nimi należy do kolejnych, wyznaczanych przez władze carskie, zwierzchników Ogrodu. W latach pięćdziesiątych XIX wieku nadzór naukowy nad Ogrodem Botanicznym zostaje formalnie powierzony wybitnemu nauczycielowi przyrody gimnazjum realnego w Warszawie – Jerzemu Alexandrowiczowi. Ważną datą w historii Ogrodu i jego zbiorów jest rok 1862 roku – Ogród Botaniczny zostaje wtedy określony w ustawie jako placówka naukowa nowo powstałej Szkoły Głównej, czyli jedynej w owym czasie polskiej uczelni wyższej w zaborze rosyjskim. Dwa lata później Alexandrowicz zostaje dyrektorem Ogrodu i funkcję tę pełni do 1878 roku.

W pracach zielnikowych od 1863 roku pomaga mu zatrudniony w ogrodzie, Hipolit Cybulski – ogrodnik, który zebrane rośliny suszył i dołączał do zielnika. W 1869 roku zamknięto Szkołę Główną, a rok później na jej miejscu powstała rosyjskojęzyczna uczelnia – Cesarski Uniwersytet Warszawski (Императорский Варшавский Университет). Nad zielnikiem sprawował pieczę Gabinet Botaniczny Uniwersytetu, o czym świadczą carskie stemple widoczne na niektórych arkuszach. Nowa uczelnia była narzędziem rusyfikacji społeczeństwa, z drugiej strony dzięki większym dotacjom rządowym rozbudowano kolekcje naukowe i biblioteczne. Trwała też wymiana materiałów zielnikowych z ośrodkami zagranicznymi. Jednak kolejni opiekunowie zbiorów uniwersyteckich przyjmowani do pracy przez władze carskie, wcześniej niezwiązani z Uniwersytetem i Szkołą Główną, nie przywiązywali zbytnio wagi do istnienia herbarium, a często nie rozumieli jego funkcji. Zaniedbany zielnik niszczał na skutek działania owadów i pleśni. Czytaj więcej…

Lata 1915–1939

Na początku sierpnia 1915 roku armia rosyjska opuszcza Warszawę i wkrótce potem wznawia działalność Uniwersytet Warszawski, który na początku 1916 roku przejmuje pieczę nad Ogrodem Botanicznym i jego zbiorami. W latach 1915‒1916 dozór naukowy nad Ogrodem i jego zbiorami pełni dr Józef Trzebiński. Ogród, po latach zaniedbań, jest w opłakanym stanie, niewiele lepiej prezentuje się tzw. Muzeum Ogrodu Botanicznego, w skład którego wchodzi m.in. zielnik zebrany jeszcze przez Szuberta. Z poświęceniem wielu osób, czasem nawet z narażeniem życia,  jest ratowany przed wojenną dewastacją.

Zbiory Zielnika powiększają się za sprawą licznych darowizn. W latach dwudziestych XX wieku Zygmunt Pietkiewicz, zmuszony do porzucenia rodzinnej Kijowszczyzny powierza Zakładowi z trudem ocalony i przywieziony stamtąd zielnik.  Jedną z cenniejszych darowizn, przekazaną w 1936 roku przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie, jest zielnik Franciszka Błońskiego, ukrywany w czasie I wojny światowej w szybie nieczynnej windy w Instytucie im. Marcelego Nenckiego przy ul. Śniadeckich w Warszawie. Z kolei Warszawskie Towarzystwo Farmaceutyczne przekazuje bardzo dobrze zachowane zielniki Ferdynanda Karo z Polski, Syberii i Dalekiego Wschodu. Zasoby herbarium wzbogacają się także dzięki licznym w tamtym okresie wycieczkom przyrodniczym organizowanym dla studentów Zakładu.

Porządkowaniem zbiorów od 1917 r. do 1958 r. zajmował się Czesław Barszcz ‒ z zawodu złotnik, pełniący w Zakładzie funkcję preparatora, a kuratorem zbiorów był dr Stefan Krupko. Pomagał im dr Tadeusz Wiśniewski, pracownik Zakładu Systematyki Roślin, a zarazem miłośnik wypraw badawczych, który pozostawił Zielnikowi bardzo dużą kolekcję roślin (głównie mchów) z Kaukazu, Półwyspu Bałkańskiego i Afryki. Prace te polegały na oznaczaniu roślin, wypisywaniu etykiet i sporządzaniu arkuszy zielnikowych, które przez lata stawały się niezwykłym zapisem historii. Zbiory wymagały także ochrony przed szkodnikami. Stosowano w tym celu bardzo silne trucizny, którymi posypywano arkusze zielnikowe (sublimat ‒ dwuchlorek rtęci, DDT), a gdy te zabiegi okazały się niewystarczające, cały budynek Zielnika poddano jednorazowo dezynsekcji za pomocą cyjanowodoru. W późniejszych latach zbiory poddawano działaniu oparów dwusiarczku węgla.

II wojna światowa i lata powojenne

Podczas II wojny światowej zielnik warszawski nie został opuszczony, pomimo że Uniwersytet przestał formalnie istnieć. Czesław Barszcz nadal porządkował zbiory, a Alina Skirgiełło (dyplomantka Zakładu, jego późniejsza wieloletnia kierowniczka) zajmowała się zielnikiem Franciszka Błońskiego. We wrześniu 1942 roku wszyscy mieszkańcy Ogrodu Botanicznego otrzymali rozkaz opuszczenia budynków i terenu w ciągu tygodnia. Ogród miał zostać, podobnie jak Łazienki, strefą „tylko dla Niemców”.

Pracownicy Ogrodu, a także, wbrew zakazowi okupanta, Alina Skirgiełło i Tadeusz Wiśniewski ‒ nie będący już wówczas nawet pracownikiem Zakładu, zajęli się stroną organizacyjną przeprowadzki, mając do dyspozycji jedną ciężarówkę.

Zielnik został przetransportowany do pustych sal ograbionego Muzeum Narodowego, skąd został zrabowany przez wycofujących się Niemców, wywieziony i ukryty w Muzeum w Cieplicach. Tam po wojnie został odnaleziony przez Stanisława Lorentza (dyrektora Muzeum Narodowego) i dzięki jego działaniom, prof. B. Hryniewieckiego oraz Jadwigi Kobendziny, z powrotem przytransportowany do Warszawy ‒  najpierw do lokalu przy ulicy Hożej 74, tymczasowej siedziby Zakładu Systematyki i Geografii Roślin, a następnie, w kwietniu 1948 roku trafił znowu w Aleje Ujazdowskie, gdzie znajdował się do sierpnia 2016 roku.

Po wojnie funkcję opiekuna zbiorów nadal pełnił Czesław Barszcz. W 1958 roku dołączyła do niego dyplomantka Zakładu – Mirosława Kopij, która później została kustoszem zielnika i funkcję tę pełniła aż do 1990 roku.

Kolekcję odkażano dwusiarczkiem węgla do 1995 roku. Proces ten odbywał się w komorach, na dno których wlewano płynny dwusiarczek, który intensywnie parował i w tych oparach umieszczano pudła z okazami. W marcu 1995 roku zakupiona została zamrażarka komorowa SEL 327 i od tego czasu okazy były cyklicznie przemrażane w temp. -50C. W 2016 roku zakupiono dodatkowo 3 nowe zamrażarki i ustawiono temperaturę -40C. Okazy przetrzymywane są w tej temperaturze przez 3 i pół doby.

Wzbogacanie kolekcji

Od czasów II wojny światowej zasoby Zielnika wzbogaciły się w 1946 roku o zbiory Muzeum Przyrodniczego Miasta Szczecina (950 teczek wg sprawozdania prof. B. Hryniewieckiego z lipca 1946) i rok później o kolekcje roślinne z Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze.

Okaz Potentilla aurea ze zbiorów przekazanych  przez Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze-Cieplicach

Okaz egzotycznego storczyka z rodzaju Masdevallia z Kolumbii z kolekcji Marii Klimkiewicz

„Kolczasty” chaber Centaurea eryngioides z Jordanii – jak różny od naszego słodkiego bławatka

W późniejszych latach do Zielnika trafiały materiały zielnikowe magistrantów i pracowników Instytutu Botaniki  i Ogrodu Botanicznego UW (Władysława Matuszkiewicza, Romana Kobendzy, Aliny Skirgiełło), materiały z wymiany międzyzielnikowej oraz dary od osób spoza Uniwersytetu Warszawskiego (Zdzisławy Wójcik, Hanny Czeczott, Kazimierza Nowaka). W 1999 roku herbarium otrzymało z Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie przepiękną kolekcję mszaków H. Mainitza (443 arkusze z mszakami z terenu Niemiec i pogranicza polsko-niemieckiego z lat 1930–1942). W 2000 roku rozrosła się kolekcja grzybów dzięki okazom przekazanym przez Zbigniewa Domańskiego, zaś dwa lata później Maria Klimkiewicz przekazała bardzo interesujący zbiór roślin z Kolumbii (264 okazy). W 2012 roku dr Jacek Drobnik z Zakładu Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach przekazał zielnik wyprawy studenckiej do Turcji, Egiptu i Syrii z 1988 roku (586 okazów), rok później do zielnika trafił m.in. duży zbiór grzybów z Kotliny Biebrzańskiej od dr Anny Kujawy, a następnie kolekcja Grzegorza Dubiela pasożytniczych grzybów – owadomorków,  kolekcja z Tajwanu (47 sztuk) przekazana przez Macieja Domańskiego, kolekcja Macieja Wódkiewicza z Ameryki Południowej i inne. W 2016 Halina Galera ofiarowała przepiękne arkusze glonów z dopiero co odbytej wyprawy na Antarktydę.

Otrzymana w 2016 r nowa siedziba zielnika daje na nowo możliwość gromadzenia  zbiorów, co było bardzo ograniczone  w siedzibie w Alejach Ujazdowskich.

Historia najnowsza

Po odejściu na emeryturę Mirosławy Kopij w 1990 roku kolejnymi opiekunami Zielnika były: Ewa Długoszewska (przy współpracy Jolanty Wareluk) i Hanna Leśniewska (pracuje od 1992 roku do tej pory). Dr Barbara Sadowska opiekowała się kolekcją grzybów i innych zarodnikowych od 1996 do 2008 roku. W tym czasie kuratorem herbarium był dr Krzysztof Spalik.

W maju 2008 roku funkcję kierownika objęła dr Maja Graniszewska. Jednocześnie nastąpiły zmiany organizacyjne – Zielnik, na mocy uchwały Senatu UW z dnia 18 lutego 2008 roku, został wyodrębniony z Zakładu Systematyki i Geografii Roślin jako samodzielna pracownia w strukturze Wydziału Biologii.

W sierpniu 2016 roku Zielnik opuścił dotychczasową siedzibę  w Alejach Ujazdowskich 4 i został przeniesiony na Kampus Ochota, do Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych UW, ul. Żwirki i Wigury 101.